محلول دیالیز

اطلاعات تخصصی

موارد مصرف محلول دیالیز

محلول‌های دیالیز برای حذف مواد زائد متابولیکی، تعادل الکترولیت‌ها، و مدیریت مایعات در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی استفاده می‌شوند. این محلول‌ها بسته به نوع دیالیز (همودیالیز یا دیالیز صفاقی) دارای ترکیبات متفاوتی هستند.
1- همودیالیز

• نارسایی مزمن کلیوی (CKD) و بیماری کلیوی مرحله نهایی (ESRD)
• نارسایی حاد کلیوی (AKI)
• مسمومیت با داروها و سموم قابل دیالیز
• اختلالات شدید الکترولیتی

2- دیالیز صفاقی (Peritoneal Dialysis, PD)

• درمان جایگزین طولانی‌مدت در بیماران نارسایی مزمن کلیه
• کنترل حجم مایعات در بیماران کلیوی
• کاهش وابستگی به مراکز دیالیز
• کاهش خطر افت فشار خون شدید

3- دیالیز مداوم جایگزین کلیوی (CRRT - Continuous Renal Replacement Therapy)

• نارسایی کلیوی حاد در بیماران همودینامیک ناپایدار
• حذف سموم با وزن مولکولی بالا

4- سایر کاربردهای تخصصی

• درمان سندرم بیش‌بار مایع
• مدیریت اسیدوز متابولیک شدید
• حذف پروتئین‌های پلاسما در بیماری‌های خودایمنی

مکانیسم اثر محلول دیالیز

محلول‌های دیالیز با استفاده از فرآیندهای انتشار ، اولترافیلتراسیون و اسمز مواد زائد متابولیکی، الکترولیت‌های اضافی و مایعات اضافی را از بدن حذف می‌کنند.
1- همودیالیز 

• انتشار : مواد زائد مانند اوره، کراتینین، پتاسیم از خون به محلول دیالیز حرکت می‌کنند.
• اولترافیلتراسیون : مایعات اضافی از خون خارج شده و وارد محلول دیالیز می‌شوند.
• هموپرفیوژن : در موارد مسمومیت، برخی سموم از طریق فیلترهای خاص پاک می‌شوند.

2- دیالیز صفاقی 

• اسمز : دکستروز موجود در محلول دیالیز باعث حذف مایعات اضافی.
• انتشار : مواد زائد مانند اوره، کراتینین از خون به محلول دیالیز انتقال می‌یابند.

3- دیالیز مداوم جایگزین کلیوی (CRRT)

• در بیماران بحرانی، فرآیندهای انتشار، اولترافیلتراسیون برای کنترل مایعات و مواد زائد استفاده می‌شوند.

فارماکوکینتیک محلول دیالیز

محلول‌های دیالیز به‌طور مستقیم وارد جریان خون نمی‌شوند و در محیط خارج‌سلولی یا داخل حفره صفاقی عمل می‌کنند. برخی ویژگی‌های فارماکوکینتیک آنها به شرح زیر است:
1- جذب 

• در همودیالیز، محلول دیالیز به‌صورت مستقیم با خون در تماس است اما جذب مستقیم ندارد.
• در دیالیز صفاقی، دکستروز از طریق پرده صفاقی جذب می‌شود.

2- توزیع 

• محلول‌های دیالیز داخل فضای خارج‌عروقی باقی می‌مانند.

3- متابولیسم 

• دکستروز در بدن به گلوکز، دی‌اکسیدکربن و آب تبدیل می‌شود.
• بی‌کربنات در برخی محلول‌ها به‌عنوان یک بافر عمل می‌کند.

4- دفع 

• در همودیالیز، مواد زائد از خون به محلول دیالیز منتقل شده و از بدن خارج می‌شوند.
• در دیالیز صفاقی، محلول دیالیز پس از چند ساعت از حفره صفاقی خارج می‌شود.

منع مصرف محلول دیالیز

موارد منع مصرف محلول‌های دیالیز، به‌ویژه در همودیالیز و دیالیز صفاقی، بستگی به شرایط خاص بیماران و نوع دیالیز استفاده‌شده دارد. در اینجا موارد منع مصرف رایج ذکر شده است:
1- عدم وجود دسترسی عروقی یا صفاقی مناسب:
در صورتی که بیمار دسترسی عروقی یا کاتتر صفاقی مناسب نداشته باشد، انجام دیالیز ممکن است مشکل‌ساز شود.
2- اختلالات شدید در تعادل الکترولیتی:
برای بیمارانی که دچار اختلالات شدید در سطح پتاسیم، کلسیم یا سایر الکترولیت‌ها هستند و نمی‌توانند این ترکیبات را تنظیم کنند، استفاده از محلول‌های دیالیز می‌تواند خطرناک باشد.
3- آسیب شدید به اندام‌های داخلی (مانند بیماری‌های حاد قلبی یا کبدی):
در صورتی که بیمار از بیماری‌های حاد قلبی یا کبدی رنج می‌برد که بر روی متابولیسم یا توانایی تصفیه مواد زائد تأثیر می‌گذارد، استفاده از محلول‌های دیالیز ممکن است ممنوع باشد.
4- عفونت‌ها:
بیماران مبتلا به عفونت‌های فعال یا التهاب‌های صفاقی (در دیالیز صفاقی) یا عفونت‌های مربوط به دسترسی عروقی (در همودیالیز) ممکن است از دیالیز منع شوند.
5- شوک یا فشار خون پایین شدید:
بیماران مبتلا به فشار خون پایین شدید یا شوک باید از انجام همودیالیز خودداری کنند تا از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری شود.
6- آریتمی‌های قلبی ناپایدار:
بیماران مبتلا به آریتمی‌های ناپایدار یا شرایطی که به ایجاد نوسانات در تعادل الکترولیتی منجر می‌شود، باید از انجام دیالیز اجتناب کنند.
7- حساسیت یا آلرژی به ترکیبات موجود در محلول دیالیز:
برخی از بیماران ممکن است به ترکیبات موجود در محلول‌های دیالیز (مانند دکستروز، بی‌کربنات یا سایر الکترولیت‌ها) حساسیت نشان دهند.
8- افت شدید فشار خون در دیالیز همودیالیز:
بیماران با افت فشار خون در حین درمان همودیالیز، ممکن است از ادامه درمان منع شوند.
9- عدم توانایی بیمار در پیروی از دستورالعمل‌های درمانی:
بیمارانی که قادر به انجام یا پیروی از دستورالعمل‌های دیالیز (مثلاً در دیالیز صفاقی) نیستند، ممکن است برای استفاده از محلول‌های دیالیز محدودیت داشته باشند.
این موارد منع مصرف، کلی هستند و ممکن است بسته به وضعیت بیمار و نوع درمان تغییر کنند. تصمیم‌گیری نهایی باید توسط پزشک معالج انجام گیرد.

عوارض جانبی محلول دیالیز

عوارض جانبی شایع:
1- هیپوتنشن (فشار خون پایین):
این عارضه در طول همودیالیز شایع است و می‌تواند باعث علائمی مانند سرگیجه، حالت تهوع و غش شود.
2- خستگی و ضعف عمومی:
بسیاری از بیماران پس از درمان دیالیز ممکن است احساس خستگی و ضعف عمومی کنند.
3- اختلالات الکترولیتی:
تغییرات در سطح الکترولیت‌ها (پتاسیم، کلسیم، منیزیم) که ممکن است باعث علائمی مانند درد عضلانی، گرفتگی عضلات یا نارسایی قلبی شود.
4- عفونت‌های محل دسترسی:
در همودیالیز، محل دسترسی عروقی ممکن است دچار عفونت شود (به‌ویژه در صورت عدم رعایت بهداشت محل دسترسی).
عوارض جانبی نادر:
1- آسیب به صفاق (در دیالیز صفاقی):
استفاده از محلول‌های دیالیز در دیالیز صفاقی ممکن است باعث آسیب به صفاق یا تشکیل بافت اسکار شود.
2- ترکیب ناخالص محلول دیالیز:
در صورتی که محلول دیالیز به‌درستی نگهداری یا آماده‌سازی نشود، ممکن است ترکیب محلول ناخالص شده و عوارض جانبی ناشی از آلودگی میکروبی ایجاد کند.
3- هیپوکلسیمی (کاهش سطح کلسیم):
کاهش سطح کلسیم در خون ممکن است باعث گرفتگی عضلات و مشکلات عصبی شود.
عوارض جانبی جدی:
1- عفونت صفاقی (Peritonitis):
یکی از جدی‌ترین عوارض دیالیز صفاقی است که ممکن است در صورت عدم رعایت بهداشت در هنگام تعویض محلول دیالیز رخ دهد. علائم شامل درد شکم، تب، حالت تهوع و استفراغ است.
2- واکنش‌های آلرژیک شدید:
در برخی بیماران نادر، واکنش‌های آلرژیک شدید مانند شوک آنافیلاکتیک می‌تواند رخ دهد که شامل تورم صورت و گلو، دشواری در تنفس و کهیر است.
3- نارسایی قلبی یا آریتمی‌های قلبی:
تغییرات در سطح الکترولیت‌ها یا فشار خون پایین می‌تواند منجر به مشکلات قلبی مانند نارسایی قلبی یا آریتمی‌های خطرناک شود.
4- افزایش وزن شدید (در دیالیز صفاقی):
اگر مایعات اضافی در بدن تجمع یابند و بیمار نتواند آن‌ها را دفع کند، افزایش وزن شدید و اختلالات مربوط به احتباس مایعات رخ می‌دهد.

تداخلات دارویی محلول دیالیز

تداخلات دارویی محلول‌های دیالیز 
محلول‌های دیالیز می‌توانند با برخی از داروها تداخل داشته باشند که ممکن است اثربخشی دارو را تغییر دهد، دفع دارو را تسریع یا کاهش دهد، یا خطر عوارض جانبی را افزایش دهد. این تداخلات می‌توانند وابسته به نوع دیالیز (همودیالیز یا دیالیز صفاقی) و ترکیبات محلول دیالیز باشند.
۱. تداخل با داروهای تنظیم‌کننده الکترولیت‌ها

• دیورتیک‌ها (مانند فوروزماید، هیدروکلروتیازید): دیالیز ممکن است تعادل سدیم، پتاسیم و مایعات را تغییر دهد، که می‌تواند اثرات دیورتیک‌ها را کاهش دهد یا خطر اختلالات الکترولیتی (مانند هیپوکالمی یا هیپوناترمی) را افزایش دهد.
• مکمل‌های پتاسیم (مانند پتاسیم کلراید): بسته به نوع محلول دیالیز، سطح پتاسیم خون ممکن است افزایش یا کاهش یابد، که می‌تواند خطر آریتمی‌های قلبی را در بیماران دریافت‌کننده مکمل‌های پتاسیم افزایش دهد.

۲. تداخل با داروهای قلبی-عروقی

• دیگوکسین: همودیالیز می‌تواند سطح دیگوکسین را کاهش دهد، اما در برخی موارد نوسانات پتاسیم ممکن است خطر سمیت دیگوکسین (دیژیتالیس) را افزایش دهد.
• مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACEIs) مانند کاپتوپریل، انالاپریل: برخی محلول‌های دیالیز حاوی استات یا لاکتات ممکن است متابولیسم این داروها را تغییر داده و باعث افت فشار خون شوند.
• مسدودکننده‌های گیرنده بتا (مانند متوپرولول، آتنولول): برخی از این داروها از طریق کلیه دفع می‌شوند و ممکن است در بیماران دیالیزی تجمع پیدا کنند، که می‌تواند منجر به برادی‌کاردی شدید یا افت فشار خون شود.

۳. تداخل با داروهای ضدانعقاد و آنتی‌پلاکت‌ها

• وارفارین: همودیالیز می‌تواند سطح وارفارین را تحت تأثیر قرار دهد، اما بسته به ترکیبات محلول دیالیز، اثرات ضدانعقادی ممکن است کاهش یا افزایش یابد. همچنین، تغییر در سطح آلبومین می‌تواند بر میزان اتصال وارفارین به پروتئین تأثیر بگذارد.
• هپارین: در طول دیالیز، برای جلوگیری از انعقاد خون در دستگاه دیالیز، اغلب از هپارین استفاده می‌شود، که می‌تواند خطر خونریزی را در بیمارانی که داروهای ضدانعقاد مصرف می‌کنند افزایش دهد.

۴. تداخل با آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضدعفونت

• آمینوگلیکوزیدها (مانند جنتامایسین، آمیکاسین): این داروها عمدتاً از طریق کلیه دفع می‌شوند و دیالیز می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی سطح پلاسمایی آن‌ها را کاهش دهد، که نیاز به تنظیم دوز دارد.
• وانکومایسین: در بیماران دیالیزی، دوز و فواصل تجویز وانکومایسین باید تنظیم شود، زیرا دیالیز می‌تواند سطح آن را تغییر دهد.
• فلوکونازول و کتوکونازول: دیالیز می‌تواند سطح این داروهای ضدقارچ را کاهش دهد و اثربخشی درمان را تحت تأثیر قرار دهد.

۵. تداخل با داروهای متابولیسمی و هورمونی

• انسولین و داروهای کاهنده قند خون (مانند متفورمین، گلیبن کلامید): دیالیز ممکن است سطح قند خون را کاهش دهد، و همچنین بر متابولیسم انسولین تأثیر بگذارد، که نیاز به تنظیم دوز دارد.
• هورمون‌های تیروئیدی (مانند لووتیروکسین): تغییر در سطح پروتئین‌های پلاسما در بیماران دیالیزی ممکن است اتصال لووتیروکسین به پروتئین را تحت تأثیر قرار داده و نیاز به تنظیم دوز داشته باشد.

۶. تداخل با داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)

• ایبوپروفن، ناپروکسن، دیکلوفناک: این داروها می‌توانند عملکرد کلیه را بیشتر مختل کرده و باعث احتباس مایعات شوند. همچنین، برخی از این داروها به‌شدت به پروتئین‌های پلاسما متصل می‌شوند و ممکن است در بیماران دیالیزی به‌طور غیرمنتظره‌ای تجمع پیدا کنند.

۷. تداخل با داروهای ضدافسردگی و سیستم عصبی مرکزی

• SSRIs (مانند فلوکستین، سیتالوپرام): برخی از این داروها از طریق کلیه دفع می‌شوند و ممکن است در بیماران دیالیزی تجمع یابند، که می‌تواند خطر عوارض جانبی مانند سرگیجه، خواب‌آلودگی و اختلالات شناختی را افزایش دهد.
• باربیتورات‌ها (مانند فنوباربیتال): دیالیز ممکن است باعث افزایش کلیرانس برخی داروهای ضدتشنج مانند فنوباربیتال شود، که نیاز به تنظیم دوز دارد.

اثر محلول‌های دیالیز بر آزمایشات تشخیصی:
محلول‌های دیالیز می‌توانند بر نتایج برخی از آزمایشات بالینی تأثیر بگذارند. این تأثیرات شامل تغییرات در سطح الکترولیت‌ها، نشانگرهای کلیوی، و پارامترهای مرتبط با تعادل مایعات و اسید-باز می‌شود.
۱. تأثیر بر آزمایشات الکترولیت‌ها:

• سدیم (Na⁺): بسته به ترکیب محلول دیالیز، ممکن است سطح سدیم خون افزایش یا کاهش یابد.
• پتاسیم (K⁺): دیالیز می‌تواند موجب کاهش سطح پتاسیم شود، به‌ویژه در بیماران مبتلا به هیپوکالمی.
• کلسیم (Ca²⁺) و فسفر (PO₄³⁻): ممکن است دیالیز منجر به تغییر سطح کلسیم و فسفات سرم شود، به‌ویژه اگر بیمار از محلول دیالیز حاوی کلسیم بالا یا پایین استفاده کند.

۲. تأثیر بر آزمایشات کلیوی:

• کراتینین سرم: سطح کراتینین معمولاً بعد از دیالیز کاهش می‌یابد، اما این کاهش واقعی نیست، بلکه به دلیل حذف آن از خون رخ می‌دهد.
• اوره (BUN - Blood Urea Nitrogen): میزان اوره سرم پس از دیالیز کاهش می‌یابد، اما نسبت BUN/کراتینین ممکن است تغییر کند.

۳. تأثیر بر آزمایشات خونی و انعقادی:

• هماتوکریت (Hct) و هموگلوبین (Hb): همودیالیز می‌تواند منجر به کاهش هماتوکریت و هموگلوبین شود، به دلیل همودیلوشن (رقیق شدن خون به علت انتقال مایعات).
• پلاکت‌ها و فاکتورهای انعقادی: استفاده از داروهای ضد انعقاد در طول دیالیز (مانند هپارین) ممکن است موجب کاهش تعداد پلاکت‌ها یا افزایش زمان پروترومبین (PT) و زمان ترومبوپلاستین نسبی فعال (aPTT) شود.

۴. تأثیر بر آزمایشات متابولیکی:

• بی‌کربنات (HCO₃⁻): دیالیز می‌تواند سطح بی‌کربنات را در خون تغییر دهد، به‌ویژه در بیماران مبتلا به اسیدوز متابولیک.
• pH خون: دیالیز ممکن است منجر به اصلاح عدم تعادل اسید-باز در بیماران مبتلا به اسیدوز یا آلکالوز متابولیک شود.

۵. تأثیر بر نشانگرهای التهابی و ایمنی:

• CRP (C-reactive protein): ممکن است در بیماران دیالیزی به دلیل التهاب مزمن افزایش یابد.
• WBC : در برخی موارد، واکنش‌های التهابی یا عفونت ناشی از دیالیز صفاقی می‌تواند باعث افزایش گلبول‌های سفید شود.

⚠ توصیه: برای تفسیر صحیح نتایج آزمایشات در بیماران دیالیزی، باید زمان نمونه‌گیری (قبل یا بعد از دیالیز) در نظر گرفته شود، و مقادیر مرجع بر اساس وضعیت کلی بیمار تنظیم شود.

هشدار ها محلول دیالیز

پایش مداوم: نظارت بر وضعیت همودینامیک و الکترولیت‌ها در طول دیالیز ضروری است.
تنظیم ترکیب محلول: بر اساس نیازهای فردی بیمار، ترکیب محلول دیالیز باید تنظیم شود.
آموزش بیمار: بیماران باید در مورد علائم عوارض جانبی و اهمیت پایبندی به جلسات دیالیز آموزش ببینند.

توصیه های دارویی محلول دیالیز

1. قبل از مصرف محلول دياليز، بايد آن را با آب خالص رقيق نمود.
2. احتياطات لازم بهداشتي براي جلوگيري از آلودگي ميكربي محلول دياليز بايد صورت گيرد.
3. محلول‌های دیالیز جذب سیستمیک ندارند، اما ترکیباتی مانند دکستروز می‌توانند از طریق پرده صفاقی جذب شوند. مواد زائد از طریق فرآیندهای دیالیز حذف می‌شوند.
4. سطح داروهای حیاتی مانند دیگوکسین، وانکومایسین، وارفارین و آنتی‌بیوتیک‌ها باید به‌طور منظم پایش شود.
5. دوز داروهایی که از طریق کلیه دفع می‌شوند، مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضدانعقاد، باید تنظیم شود.
6. در صورت مصرف داروهای ضدافسردگی و خواب‌آور، بیماران باید از نظر بروز عوارض جانبی نظارت شوند.
7. بیماران دیالیزی که داروهای قلبی-عروقی مصرف می‌کنند باید تحت نظر فشار خون و عملکرد قلبی قرار گیرند.

توجه: تمام تنظیمات دارویی باید تحت نظر پزشک متخصص نفرولوژی و فارماکولوژیست انجام شود تا از بروز عوارض ناخواسته جلوگیری شود.